فضای مجازی و تعظیم شعائر دینی؛ فرصتی بی‌تکرار

الف) 

برگزاری مجالس گفت و شنود دینی و بزرگداشت مناسبت های مهم تاریخ اسلام را می توان از مصادیق بارز تعظیم شعائر الاهی دانست، و از آنجا که دین و اخلاق با یکدیگر نسبتی قویم دارند هرگونه تلاش در این زمینه در واقع گام برداشتن در راه تربیت انسان اخلاقی است. شاید از این روست که قرآن کریم بزرگداشت شعائر الاهی را نشانه تقوای قلبی مومنان می داند(سوره حج، آیه 32). تاثیرگذاری جلسات مذهبی البته مشروط است به «تولید محتوای مناسب»، «ابلاغِ درستِ پیام»، و «مشارکت دادن مخاطب»، و این هرسه بدون انتخاب «رسانه موثر» ممکن نیست. «قالب» و «ابزار»ی که در خدمت رسانه است در هرزمان می تواند متفاوت باشد. به عنوان مثال، در واقعه عاشورا حضرت زینب(س) از «خطابه» برای ابلاغ پیام استفاده کردند. در زمان های بعد، استفاده از ابزارها و قالب هایی چون منبر و خطابه، شعر، تصویرگری و تعزیه خوانی در دوره معاصر رسانه هایی چون رادیو و تلویزیون و نشریات هم به آنها اضافه شد.

 

ب) 

در دو سه دهه اخیر «فضای مجازی» به عنوان یک رسانه فراگیر وارد جامعه ما شده است؛ رسانه ای که به خاطر برخورداری از شرایط سه گانه ای که برای تعظیم شعائر دینی گفته شد ظرفیت آن را دارد که در خدمت این امر قرار گیرد. اینک این دغدغه مندان تبلیغ دین و ترویج اخلاق، از شهروندان عادی گرفته تا حوزه های علمیه، هستند که بایستی ضمن شناسایی «ظرفیت»ها و «ظرافت»های این فضا از آن به بهترین وجه استفاده کنند. کوتاهی در این زمینه موجب می شود که نهادهایِ سنتیِ تبلیغ دین میدان را به دیگران واگذار کنند و از ارتباط با طیف وسیعی از مخاطبان خود محروم شوند؛ مخاطبانی که دنبال شنیدن سخنان جدید و آزمودن روش های نوین در برپایی مجالس دینی هستند.  

 

ج)

با توجه به ویژگی های زیر می توان گفت فضای مجازی رسانه ای است که مبلغان و مروجان دین در طول تاریخ آرزوی آن را داشته اند. 

1. مشارکت فعال

 برگزاری مراسم دینی در فضای مجازی امکان آن را فراهم می کند که مخاطبان از حالت «شنونده صِرف» که در تبلیغات سنتی پررنگ تر بود خارج شوند و نظرات خود را با سخنران و دیگر حاضران به اشتراک بگذارند. حضور افراد تحصیل کرده و تنوع عقاید و سلایق دینی حضار هم موجب جدی و جذاب شدن گفت وگوها، بالا رفتن سطح علمی مباحث و در نتیجه افزایش معرفت دینی مخاطبان (و حتی سخنران) می شود.   

2. کثرت مخاطب 

فضای مجازی با حذف «بُعد مکانی» این امکان را فراهم کرده که هر کس در هر گوشه جهان به راحتی بتواند در مراسم معرفت افزایی دینی شرکت کند. به عنوان مثال، امسال در شبکه هایی چون اینستاگرام و کلاب هاوس شاهد بودیم ایرانیانی که در کشورهای مختلف زندگی می کنند در مجالس عاشورایی به گونه ای شرکت داشتند که گویی در ایران حضور دارند. 

3. تنوع قالب

در فضای مجازی می توان از قالب های چندرسانه ایِ متنی، صوتی، و تصویری استفاده کرد. مثلا مخاطب در حالی که مشغول شنیدن صدای سخنران است، همزمان ویدیوی مربوط به بحث او، یا سرفصل های مطالب را در قالب پاورپوینت می تواند مشاهده کند. تنوع و جذابیت قالب ها موجب استقبال بیشتر مخاطب و تاثیرگذاری بهتر محتوا می شود.

4. تکثر منابع

 در گذشته مبلغان برای افزایش اطلاعات دینی مخاطبان خود نهایتا می توانستند کتاب یا مقاله ای را به آنها معرفی کنند، ولی امروزه از طریق فضای مجازی می توان ده ها کتاب، مقاله، فیلم و عکس، مصاحبه و خبر را در اختیار آنان قرار داد. 

5. غلبه بر محدودیت ها

 در زمان های گذشته هنگام وقوع حوادثی چون سیل و زلزله یا شیوع بیماری های واگیردار، حضور همگان در مراسم دینی مقدور نبود ولی امروزه به مدد فضای مجازی در هر شرایطی، مثل اکنون که ویروس کرونا فراگیر شده است، همه افراد جامعه می توانند در بستر این فضا در جلسات مذهبی شرکت کنند. 

6. سهولت دسترسی 

استفاده از امکانات فضای مجازی آنچنان آسان شده است که حتی یک نفر هم با داشتن اشتراک اینترنت و یک تلفن همراه به راحتی می تواند مثلا برای یک دهه محرم جلساتی را به حضور سخنرانانی از کشورهای مختلف جهان برگزار کند؛ این در حالی است که در شیوه سنتی، برگزاری چنین مراسمی نیازمند صرف هزینه و نیروی انسانی فراوان بود. 

7. ماندگارسازی محتوا

 در تبلیغات سنتی برای حفظ یا انتقال محتوای جلسات دینی معمولا از نوارهای کاسِت استفاده می شد اما امروزه با استفاده از فضای مجازی می توان این محتوا را برای همیشه نگهداری کرد. از این منظر، فضای مجازی به «ذخیره سازی محتوای دینی»، «انباشت تجربه مبلغان دینی»، و «ستبرسازی سنت های دینی» کمک می کند.