ملاحظاتی دربارة انتخاب متون در کتابهای درسی فارسی
ثمره تدوین راهنمای برنامة درسی کارآمد در حـوزة زبـان و ادبیـات فارسـی، بیش از هرجا، در متون منتخب کتابهای درسی فارسی جلوه‌گر میشود.
هـر کارشناسی که کتاب درسی فارسی را بررسـی مـی‌کنـد، پـیش از همـه، متـون منتخب را ازنظر می‌گذراند و عیار کتاب درسی را با کیفیت و جـذابیت متـون برگزیده (از نظم و نثر کهن و معاصر) می‌سنجد. بنابراین، باید نخستین دغدغة مؤلفان کتابهای فارسی جستجوی درازدامن در متون ادب فارسی و برگزیدن نمونههایی باشد که با ذوق و فهم دانشآموزان در هر مقطع سـازگاری داشـته باشد. فرهنگستان زبان و ادب فارسی کتابچـهای بـا عنـوان «اصـول و ضـوابط واژهگزینــی» انتشــار داده کــه بخشــی از آن، ضــوابطی (بایدونبایـــدها و اولویتهایی) است که مبنای کار و راهنمای پژوهشگران در فرایند واژهگزینـی است. بر همین قیاس، اگر با استناد به نظرسنجی از استادان، مؤلفان کتابهـای درسی، دبیران و دانشآموزان، و بررسی کتابهـای جدیـد و قـدیم، «ضـوابطپ انتخاب متون ادب فارسی» گردآوری و تدوین شود، به برگزیـدن و گنجانـدن متونی سنجیدهتر و دلپذیرتر در کتابهای فارسی میانجامد. بـهگزینـی متـون، هم مایة التذاذ ادبی بیشتر و افزایش علاقـهمنـدی دانـشآمـوزان اسـت و هـم، زمینهای هموارتر را برای طراحی تمرین‌های خلاقانه و آموزشهـای زبـانی وذ ادبی متناسب با متن فراهم میآورد. نگارنده به ضوابطی پیشنهادی در انتخـاب متن دست یافته است که برخی را فهرستوار در پی میآورد: (هـر ضـابطه را میتوان جداگانه با مصادیق گوناگون از کتابهای درسی شرح داد).
ـ باید در انتخـاب مـتن، بـه متـون داسـتانی و روایـی اولویـت داد. کشـش و جذابیت داستان و روایت، التذاذ ادبی را در پی دارد و آمـوزش غیرمسـتقیم را امکان‌پذیر میکند. مخاطب در مواجهه با چنین متونی، فرصت اندیشیدن می‌یابد و از حالت انفعال درمی‌آید. (مثلاً در متـون تعلیمـی، بایـد در گـام نخست، به جستجوی حکایت‌هـای تمثیلـی پرداخـت. در مثنـوی مولـوی، حکایت طوطی و بقال یا موسی و شبان که مفاهیمی اخلاقـی و عرفـانی را به زبان تمثیلی بیان میکند، بر «نینامه» که چکیدة مثنوی با زبانی غیرروایی است، برتری دارد. همچنین، حذف درس «سمک و قطران» کـه برگرفتـه از کتاب سمک عیار بـود و ارزشهـایی چـون پایبنـدی بـه عهـد، دلاوری، و چارهاندیشی در برابر دشمن را در قالب داستان روایت مـیکـرد بـرخلاف این ضابطه است)؛
ـ نباید در انتخاب متون تعلیمی زیادهروی کرد، چندانکه دانشآمـوزان کتـاب درسی فارسی را، سراسر، اندرزنامهای خشک و بیروح و ملالآور قلمـداد کنند. گذشته از اهمیت دادن به تعلیم غیرمستقیم (از رهگذر متون تمثیلی)، نباید از متون غنایی و سـهم چشـمگیر آن در ادب فارسـی و تلطیـف ذوق مخاطب غفلت ورزید؛
ـ باید انتخاب متون طراز اول ادب فارسی را در اولویت قرار داد؛ چونکه صد آمد، نود هم پیش ماست. (در مجموعهدرسهای کتـابهـای فارسـی دورة شـشسـالة متوسـطه، از کمـابیش چهـارهزار بیـت بوسـتان سـعدی، تنهـا بیستوسه بیت برگزیده شده است، یعنی حدود نـیمدرصـد. نیـز، فقـط دو غزل از نزدیک به پانصد غزل حافظ)؛
ـ باید آنچه از آثار هر شاعر یا نویسندة تاریخ ادب فارسی برگزیده مـیشـود، برجستهترین و گیراترین نمونه/ نمونهها باشد و بهتمـامی نمایـانگرِ سـبک صاحب اثر. (فقط دو شعر در قالب مثنوی و قطعه از نیما یوشیج، پدر شعر نو فارسی در کتابهای فارسی دورة متوسطه یافت میشود)؛
ـ نمونههایی از شعر و نثر که در حافظة جمعی فارسی‌زبانان جای گرفتـه و بـا ذائقة آنان سازگار افتادهاند، اولویت دارند. شـماری از نامـدارترین اسـتادان ادب فارسی، با برخورداری از ذوق پرورده و دانش گسترده، گزیدههایی از متون فراهم آوردهاند. مراجعه به این گزیدهها، در انتخاب متن برای کتـاب درسی راهگشاست؛
ـ طنز، مؤلفه‌ای جذابیتبخش در متون برگزیـده اسـت. افـزون بـر گنجانـدن متنهایی یکسره طنزآمیز، حتی متنهایی که از رگه‌های طنـز برخوردارنـد، اهمیت دارند. («کباب غاز» نوشتة محمدعلی جمالزاده و «قصـة عیـنکم» از رسول پرویزی هنوز از درسهای شیرین کتاب فارسی به شمار میآیند)؛
ـ باید دانشآموزان رشتة ادبیات و علوم انسانی، نمونه‌هـایی افـزون بـر متـون ادبی منتخب برای دیگر رشته‌ها بخوانند ــ تا میتوان، بایـد از تصـرف در آثار برگزیده پرهیز کرد، مگر ضرورتی اخلاقی در کار باشد. حذف یک یـاچند سطر یا بند از یک مـتن شـاخص، انسـجام مـتن را بـرهم مـیزنـد و
تصویری ناتمام یا نادرست از سبک مؤلف پدید مـیآورد. (برجسـته‌سـازی آرایة سجع، سبب شده است درسی دوصفحه‌ای، برگرفتـه از مـتن «تفسـیر سورة یوسف»، دربردارندة عبارتهایی پراکنده از میان پنجاه صفحة کتـاب منبع باشد و سبک صاحب اثر را ـ که به تعبیر مصحح، سـجع و موازنـه را گاه رعایت میکند ـ تغییر دهد).
دکتر علی شیوا، عضو هیئت علمی گروه واژه‌گزینی و عضو شورای علمی گروه آمـوزش زبـان و ادبیـات فارسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی
