یک سده سیر در فرهنگ و ادبیات
دوازدهم شهریورماه ۱۴۰۰ مصادف است با نخستین سالروز درگذشت استاد اسماعیل سعادت، عضو فقید پیوسته و مدیر گروه دانشنامۀ تحقیقات ادبی فرهنگستان زبان و ادب فارسی است. به همین مناسبت، سرکار خانم دکتر آمنه بیدگلی، معاون و همکار این استاد فقید، مطالبی برخاسته از دل را به یاد ایشان نگاشته‌اند که تقدیم خوانندگان گرامی و دوستداران شادروان استاد اسماعیل سعادت می‌کنیم.
به نام خدا
سیزدهم شهریور ۱۳۹۹، در فضای سرد سرایت ویروسی ناشناخته، در کمال ناباوری، در قطعۀ نام‌آوران بهشت زهرا(س)، برای خاک‌سپاری استاد اسماعیل سعادت، ادیب، زبان‌شناس، مترجم و عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، گرد هم آمدیم. آن که بدین‌سان آرمیده بود، با چشمانی که برای همیشه بر روی دنیا بسته بود و صورتی نحیف و سپیدتر از دیروز و روزهای پیش و موهایی برهم‌ریخته، دیگر سعادت عزیز ما نبود، بلکه کالبد چهرۀ ماندگار فرهنگی ایران بود. تصویری از وداع با او را در ذهن خود حکّ کرده‌ام تا هماره به زیستن چند صباحی از عمر خود با او ببالم.
در ایّام فراق استاد همواره به این اندیشیده‌ام که او چرا چنین بزرگ بود و بزرگ ماند. با خواندن یادداشتی از استاد مصطفی ملکیان دریافتم که در حیات انسان اندیشمند همواره دو سؤال اساسی مطرح است: من در کدام جهان زندگی می‌کنم و من چگونه باید زندگی کنم؟ پاسخ ضمنی این دو سؤال را در رسالۀ اندیشیدن و ملاحظات اخلاقی، اثر هانا آرنت یافتم. گویی که استاد سعادت در همۀ ساحات زندگی با در نظر گرفتن این دو سؤال به شکل نظری و عملی و بر اساس عقل، راه خود را پیدا کرده بود: در ساحات وجودی عقیدتی و معرفتی، عاطفی و احساسی، خواسته‌ها و اراده‌ها و گفتار و کردار. سعادت در قلمرو اندیشه زیست و در ساحت اخلاق به سر برد. او توانا بود در اندیشیدن، و دانا بود در تشخیص وظیفۀ خود، و ازلحاظ اجتماعی نشان داد که اندیشه نمی‌تواند جز زیبایی، حکمت، عدالت و... باشد و جز با اندیشیدن نمی‌توان اخلاقی زیست.
اکنون و در غیاب استاد سعادت، بیشتر به این نکته پی می‌برم که در حدود دو دهه افتخار دستیاری انسانی را داشتم که تعلّق خاطر او به اندیشه و فرهنگ و التزام او به اخلاق و ادب، از او شخصیّتی بی‌نظیر ساخته بود. به اذعان همۀ استادان و همکاران فرهنگستان زبان و ادب فارسی و گروه دانشنامه، استاد سعادت نمونۀ یک انسان فرهیخته و اندیشمند بود که فضایل اخلاقی در او متجلّی بود. روانش شاد.
اکنون وظیفۀ خود می‌دانم گزارش کوتاهی ارائه کنم از عملکرد یک سال اخیر همکاران مرحوم استاد در گروه دانشنامۀ تحقیقات ادبی، و فرایند انتقال کتابخانۀ شخصی ایشان به کتابخانۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی و روند انتشار آخرین اثر ایشان با عنوان ترجمۀ فیزیک ارسطو، که در روزهای پایانی عمر خود آن را به اتمام رسانده بودند.
از سال ۱۳۹۸، پس از انتشار دورۀ ۱۲جلدی دانشنامه، با مشارکت انتشارات سخن، برنامۀ گروه به دو فعالیت تدوین مجموعه‌های برگزیدۀ مقالات دانشنامه وتدوین جلد ذیل دوم (جلد نهایی) دانشنامه اختصاص یافت.
با توجّه به تنوّع موضوعات مفید دانشنامه و به‌منظور تخصّصی کردن مقالات منتشرشده در دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، بیش از چهارده عنوان بلند و تعدادی عنوان کوتاه از دانشنامه استخراج شد. اوّلین مجموعۀ بلند دانشنامه با عنوان فردوسی و شاهنامه‌سرایی در ۱۳۹۰، در هزارۀ شاهنامۀ فردوسی، رونمایی شده بود.
شش مجموعۀ بلند دیگر با عنوان‌های انواع ادبیات و سبک‌های ادبی فارسی، پنج شاعر بزرگ ایران، ادبیّات معاصر ایران، ایران‌شناسی و ایران‌شناسان، بلاغت و عروض و قافیه در ادب فارسی، و فرهنگ‌ها و لغت‌نامه‌ها در زمان حیات استاد آماده و به‌همراه ویراست دوم مجموعۀ فردوسی و شاهنامه‌سرایی برای انتشارات سخن ارسال شد. شش مجموعۀ کوتاه نیز در احوال و آثار ابوریحان بیرونی، ناصر خسرو،خواجه عبدالله انصاری، عبید زاکانی، محمّد غزّالی و خواجه نصیرالدین طوسی، با نظارت مستقیم ایشان تنظیم شد. هیچ‌یک از این آثار در زمان حیات ایشان منتشر نشد.
شش مجموعۀ بلند مذکور، که عملأ در زمان حیات استاد تدوین شده بودند، با کوشش همکاران گروه در سال ۱۳۹۹ منتشر شد.
در زمان حیات استاد، به‌منظور تکمیل نهایی مداخل دانشنامه، تدوین جلد ذیل دوم دانشنامه آغاز و در حدود ۱۱۰ مدخل سفارش داده شد. اکنون فهرست جلد مذکور، با افزایش مدخل‌ها، به حدود ۲۷۰ عنوان، تکمیل شده است. همۀ مداخل به مؤلّفان دانشنامه سفارش داده شده و اکنون در حدود نیمی از مقالات در مرحلۀ ویرایش است.
آرزوی استاد اتمام طرح تدوین دانشنامۀ زبان و ادب فارسی بود. این امر با مساعدت ریاست محترم، معاون محترم علمی و دبیر محترم فرهنگستان زبان و ادب فارسی و مدیریت دکتر جعفری جزی و همّت همکاران گروه در سال جاری محقّق خواهد شد. همۀ همکاران استاد در گروه دانشنامه مسرورند از اینکه وقفه‌ای در کار دانشنامه پیش نیامده است و آرزوی ایشان به عمل نزدیک می‌شود.
خانوادۀ استاد سعادت، بنا به وصیّت ایشان، کتابخانه، اسناد، هدایا و وسایل دفتر کارشان را به کتابخانۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی اهدا کردند. این مجموعۀ نفیس اکنون در مکان مناسبی نگهداری می‌شود تا پس از ایجاد موزه‌ای برای نگهداری آثار و هدایای استادان فرهنگستان به آنجا منتقل شود. کتابخانۀ اهدایی ایشان مشتمل است بر ۱۶۰ عنوان کتاب فارسی، ۶۳۶ عنوان کتاب لاتین، حدود ۳۰ عنوان از آثار ایشان (۱۷۰ مجلّد) و ۲۲۰ عنوان نشریه، و در حدود صد مجلّد از چهار دفتر شعر دختر ایشان، مرحوم دکتر فریبا سعادت.
دست‌نویس ترجمۀ فیزیک ارسطو، آخرین اثر مرحوم استاد سعادت، به درخواست خانوادۀ ایشان، با وکالت جناب آقای دکتر حداد عادل، به انتشارات هرمس واگذار شده است. این اثر که در مرحلۀ تنظیم نمایه‌هاست، پس از تأیید دکتر حسین معصومی همدانی، منتشر خواهد شد. بی‌شک این ترجمۀ دقیق از فیزیک ارسطو با مقدّمۀ عالمانۀ مرحوم استاد سعادت، همچون دیگر ترجمه‌های ایشان اثری بی‌بدیل و درخور تحسین خواهد بود.
این یادداشت را با این بیت از حافظ که بر روی سنگ مزار مرحوم استاد سعادت حکّ شده است به اتمام می‌رسانم:
دولتِ صحبتِ آن شمعِ سعادت‌پرتو
بازپرسید خدا را که به پروانۀ کیست
