فرهنگ شرح بحر الغرائب یا لغت حلیمی
باتوجهبه نقل بسیاری از اشعار رودکی در فرهنگهای لغت و دسترسینداشتن این بزرگان به برخی از این فرهنگها، همچنین وجود ابیات نو، ضبطهای متفاوت و انتسابهای برخی ابیات رودکی به شاعران دیگر و برعکس، یکی از این فرهنگهای لغت در این پژوهش بررسی میشود. این اثر، فرهنگ شرح بحر الغرائب یا لغت حلیمی است.
فرهنگ لغت حلیمی در حدود قرن نهم به رشتة تحریر درآمده است. این اثر، فرهنگ دوزبانة فارسی به ترکی و به عقیدة نفیسی ترکی به فارسی است (نفیسی، 1344، ج 1: 258). مؤلف این فرهنگ که در چاپ آن از 2200 بیت شعر فارسی بهره برده است، شماری از اشعار رودکی را نیز در جایگاه شاهد برای برخی لغات نقل کرده است. این فرهنگ لغت یکی از منابع نفیس در گردآوری اشعار رودکی بوده است؛ اما به نظر میرسد شتابزدگی مصحِّح محترم یا اصالتنداشتن نسخة استفادهشده، سبب شده است که بسیاری از شواهد موجود در این فرهنگ، در کتاب محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی ـ برای مثال ابیات 810، 816، 871، 903، 1046 و... ـ مستند به فرهنگ نامبرده نباشد.
لطفالله حلیمی، مؤلف این فرهنگ، یکی از فرهنگنویسان قرن نهم هجری است. ذاکرالحسینی پیش از این، پژوهشی جامع دربارة آثار این نویسنده انجام داده و در مقالة گستردة خود، با عنوان «حلیمی و فرهنگهایش»، شرحی از همة آثار این فرهنگنویس ارائه کرده است. او باتوجهبه شواهدی که ارائه میدهد، تاریخ تحریر این کتاب را بین سالهای 872‑888 دانسته است (ذاکرالحسینی، 1383: 22). متأسفانه هنوز تصحیحی از فرهنگ لغت حلیمی که نسخههای متعددی از آن در کتابخانههای ایران و خارج از ایران وجود دارد، به چاپ نرسیده است.
در برخی متون، از این کتاب با عنوانهای دیگری مانند رساله قاسمیه و قائمه یاد شده است. این اثر، فرهنگی فارسی به ترکی است. نویسنده ابتدا لغت را به فارسی ضبط کرده است و توضیحات واژه را به ترکی میآورد. سپس یک یا چند بیت فارسی برای شاهد بیان میکند. مؤلف در حد توان با استفاده از دیوان شعر شاعران، از اشعار آنان بهره برده است؛ در صورت نداشتن این دیوانها، به سایر فرهنگهای پیش از خود مراجعه کرده و شاهد را از آنجا، چه با نقل مستقیم از منبع دریافتکننده چه بینقل، ضبط کرده است.
بیگمان منابع استفادهشدة مؤلف، لغت فرس اسدی طوسی و همچنین صحاح الفرس هندوشاه نخجوانی است؛ این مضوع با مقایسة شواهد و لغاتی که او در این کتاب آورده است، برای خواننده آشکار میشود. ذاکرالحسینی دربارة منابع استفادهشده در لغت حلیمی مینویسد: «مؤلف یکجا از اسدی طوسی، هندوشاه نخجوانی، حکیم قطران ارموی و شمس فخری یاد کرده و معلوم میشود که لغت فرس اسدی، صحاح الفرس هندوشاه، رساله منتخب قطران و معیار جمالی شمس فخری از مآخذ وی بوده است و چون در حواشی نسخة دهخدا لغات بسیاری از اقنوم عجم (برخی با خط متن) افزوده شده، گویا آن نیز از مآخذ حلیمی بوده است» (همان: 23).
البته او تنها به شواهد شعری این متون بسنده نکرده و شواهد دیگری را نیز به کتاب افزوده است. «شواهد کتاب غالباً از شعر شاعرانی چون اسدی، فردوسی، فرخی، انوری، سعدی، حافظ، کمال خجندی، شمس فخری و لطیفی انتخاب شده است» (همان).
در این فرهنگ، شواهد شعری رودکی بیشتر، از لغت فرس و صحاح الفرس انتخاب شده است. همچنین این کتاب یکی از منابع سعید نفیسی است؛ اما گویا کاتبِ نسخهای از این فرهنگ، که در دسترس ایشان بوده، شواهد شعری را به صورت موجز ضبط کرده بوده است. این نکته با مقایسة دو نسخة خطی که یکی متعلق به دهخدا بوده است و دیگری در کتابخانة مجلس شورای اسلامی به شمارة 861 نگهداری میشود، بهخوبی مشخص است. ذاکرالحسینی در این باره مینویسد: «از مقابلة نسخههای کتاب مشخص میشود که از لغت حلیمی دو تحریر وجود دارد: یکی با تلخیص و حذف شواهد؛ دیگری با تفصیل و افزایش مداخل و شواهد و برخی افزودگیهای دیگر» (همان: 21).
آنچه در ادامة این پژوهش بررسی میشود، با محوریت دو دستنویسِ این کتاب (موجود در کتابخانة ملی و مجلس) به انجام رسید. این دو دستنویس عبارت است از:
ـ نسخة کتابخانه ملی با شمارة ثبت 5‑18118 و تاریخ کتابت 930 و 929؛ خط این نسخه نستعلیق تحریری است و 241 برگ دارد.
ـ نسخة مجلس با شمارة بازیابی 861؛ خط نسخه، نستعلیق و بدون تاریخ کتابت است که شاید در ابتدای قرن 10 نوشته شده باشد. این نسخه 176 برگ دارد.
هر دو نسخه در ذکر شواهد بسیار به هم شبیه است و تحریر دوم و کاملتر این فرهنگ را شامل میشود.
آنچه نگارندگان را به نوشتن این پژوهش ترغیب کرد، وجود برخی ابیات نویافته، ضبطهای منحصربهفرد و همچنین انتساب ابیاتی از رودکی ـ که در مجموعة اشعار رودکی جزو اشعار پراکندة او نقل شده است ـ به شاعران دیگر است که باتوجهبه تحریرهای دو و چندگانة این فرهنگ، از دید نفیسی پنهان مانده است.
چنانکه پیشتر بیان شد، این پژوهش در دو بخش برخی ابیات منقول و منسوب به رودکی را در این فرهنگ بررسی میکند.
در بخش اول ابیاتی از این فرهنگ بررسی میشود که کاملاً تازه است و تاکنون در هیچیک از مجموعه اشعار رودکی مانند کتاب محیط زندگی، احوال و اشعار رودکی از نفیسی و دیوان رودکی از سایر مصححان، یادی از آنها نشده است.
در بخش دوم این پژوهش ابیاتی بررسی و ژرفنگری میشود که یا در این فرهنگ به نام رودکی آمده و در سایر منابع به نام شاعری دیگر نقل شده است و یا برعکس، در مجموعه اشعار رودکی به نام این شاعر ضبط شده، اما در این فرهنگ به نام شاعری دیگر ثبت شده است.
زهرا نصیری شیراز، نصرالله امامی، سجاد دهقان - بررسی ابیات تازه و منسوب به رودکی سمرقندی در فرهنگ لغت حلیمی (شرح بحر الغرائب)