اهمیت دستور زبان فارسی در آموزش زبان به غیر فارسی زبانان

 هر انسانی بسیاری از اصول و قواعد زبان مادری خود را در محیط زبانی از گویشوران به صورت غریزی می‌آموزد، بنابراین در آموزش های اولیه برای سخن گفتن و نوشتن نیازی به آموختن دستور زبان مادری و قواعد آن ندارد اما برای زبان خارجی چنین نیست. زیرا زبان آموز بر زبان بیگانه تسلط کافی ندارد در نتیجه برای یادگیری نظام­مند مهارت های چهارگانه زبان آموزی باید به دستور زبان هم توجه بسیاری داشته باشد.

 

   شکی نیست اگر بخواهیم فارسی را به­عنوان زبان خارجی به بیگانگان بیاموزانیم، دستور فارسی برای این کار لازم خواهد­بود. البته شیوه آموزش دستور فارسی به ایشان و مواد درسی آن با آنچه و آنطور که به اهل این زبان درس داده می‌شود، تفاوت فراوانی دارد. هر زبان آموز به هر شیوه که فارسی را بیاموزد باید توانایی برقراری ارتباط و اندیشیدن با آن را داشته­باشد و این دستور زبان است که درستی و کاربرد این توانایی‌ها را نظام می‌بخشد و راهی برای کشف راز زبان فارسی فراروی زبان­آموز می‌گشاید تا از طریق آن بتواند به لطف سخن گفتن دری پی برد. کمک زیبا نویسی، کوتاه نویسی و آسان سازی پیام رسانی اهمیت آموزش دستور زبان را بیشتر جلوه می­دهد.

 

   مهارت های دستوری که از یک زبان آموز غیر فارسی زبان در یادگیری زبان فارسی انتظار می‌رود، عبارتند از:

 

«1- توان تشخیص بین اقسام گوناگون کلمه و اجزای آن

 

2ـ تشخیص جایگاه و نقش صرفی و نحوی کلمه

 

3ـ تشخیص صحیح انواع جمله از لحاظ وجه، زمان و ...

 

4ـ تولید جمله های مختلف طبق قواعد زبان دوم» (ذوالفقاری، 1384: 39)

 

شیوه­های دستور نویسی در زبان فارسی

 

هیچ زبانی از داشتن دستور زبان بی نیاز نیست و تدوین و تنظیم آن برای زبان و اهلش اجتناب ناپذیر است. خواندن، نوشتن، شنیدن و گفتن مهارت هایی زبانی هستند که با علم دستور زبان نظام می یابند و راه صحیح و روشن را می‌پیمایند. آشنایی و فهم درست متون کهن هر زبانی که میراث فرهنگی آن است به کمک دستور زبان صورت می‌پذیرد. مقابله با هرج و مرج زبانی و نیز نفوذ زبان‌های بیگانه کاری است که از عهده دستور زبان بر می‌آید. واژه سازی هدف دیگر دستور است و از همه مهم­تر آموزش هر زبانی چه برای اهل آن و چه بیگانگان به دستور زبان نیاز دارد.

 

   متناسب با هدفی که دستور زبان فارسی دنبال می­کند، دستور نویسی انواع مختلفی دارد، در یک تقسیم بندی کلی می‌توان دستور زبان را به دو نوع آموزشی و توصیفی تقسیم کرد. "دستور زبان توصیفی هدفش توصیف سیستم زبانی و اجزای آن است بی آن که هدفی مبتنی بر چگونگی کاربرد صحیح زبان در ارتباطات میان انسان ها برای چنین توصیفی منظور شود و دستور زبان آموزشی هدفش ارائه روش های صحیح کاربرد سیستم زبانی در ایجاد ارتباط میان انسان ها می‌باشد" (لطفی پور ساعدی، 1362: 110).

 

   زندی مقدم (1385) غیر از دو نوع توصیفی و آموزشی، نوع سومی را هم معرفی کرده است که هر دو جنبه آموزشی و توصیفی را با هم دارد و برای هر کدام از میان دستور زبان های فارسی نمونه هایی ذکر کرده است:

 

ـ آموزشی: دستور زبان فارسی امروز از غلامرضا ارژنگ، دستور زبان فارسی(1) از حسن احمدی گیوی و حسن انوری، دستور زبان فارسی از پرویز ناتل خانلری.

 

ـ توصیفی: توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی از محمد رضا باطنی، مبانی علمی دستور زبان فارسی از احمد شفایی، دستور امروز از خسرو فرشیدورد.

 

ـ توصیفی ـ آموزشی: دستور زبان جامع فارسی از عبدالعظیم همایونفرخ، راهنمای دستور زبان فارسی برای همه از محمدرضا دایی جواد.

 

  باطنی (1370) معتقد است دستور زبان به سه روش نوشته می شود: سنتی، ساختاری و گشتاری ـ زایشی.

 

   تاج الدین و عشقوی (1391) در آموزش زبان فارسی به خصوص بخش دستوری روش ساختاری و رویکرد ارتباطی را معرفی می­کند. ایشان رویکرد ارتباطی را ترجیح می دهند زیرا کاربرد دستور زبان در آن ملموس­تر است.

 

   اگر ترتیب تدوین دستور به شکلی باشد که زبان آموز ابتدا قاعده دستوری را بیاموزد و سپس از طریق استفاده از مثال های متعدد، آن قواعد را تمرین کند، با روش «قیاسی» (نوروزی خیابانی، 1378: 24) یا «انتزاعی یا از کل به جزء» (میرطباطبایی، 1388: 39) روبرو هستیم و اگر بر عکس زبان آموزان مثال ها را بشنوند یا بخوانند و در ذهن خود تجزیه و تحلیل نمایند و از این طریق قواعد حاکم بر آن مثال ها را خود کشف کنند، روش آموزش دستور روش «استقرایی» (نوروزی خیابانی، 1378: 24) یا «غیر انتزاعی یا از جزء به کل» (میرطباطبایی، 1388: 39) خواهد بود.

 

   بدیهی است که روش قیاسی که به استفاده از شرح و توضیح دستوری خارج از متن برتری می­دهد و زبان آموز را با معمای حل شده رو برو می­کند، با نگرش­های جدید دستوری هماهنگ نیست و مهمترین اشکال آن این است که دستور زبان به صورت کاربردی در ذهن زبان آموز نهادینه نمی­شود و تنها انباشتی از قواعد و بایدها و نبایدها را برای او به ارمغان می‌آورد. در روش استقرایی، زبان آموزان مسیر از جزء به کل را دنبال می­کنند و در پایان هر درس از قواعد و مفاهیم دستوری مورد نظر آگاهی می‌یابد. توانایی استفاده از نکات دستوری مهمترین هدف این روش است.

 

مباحث دستوری لازم برای زبان آموزان غیر فارسی زبان

 

تعیین مباحث دستوری برای زبان آموزان غیر فارسی زبان کار دشوار و مشکل­آفرینی است. در این زمینه دیدگاه­های متفاوتی ارائه می­شود، اما آنچه در تعیین این محدوده جای بحثی ندارد، این است که مقوله­های دستوری باید به نسبت بسآمد و کاربرد آنها در زبان مشخص و ارائه شود و به قواعد نادر و استثنایی کمتر توجه شود.

 

   فرشیدورد معتقد است: "مهمترین مباحث دستور برای دانشجویان زبان خارجی این مباحث است: فعل، واج­شناسی، حرف اضافه، حروف ربط، ضمیر و ساختمان جمله" (فرشیدورد، 1356: 761).

 

   مشکوة الدینی به این نتیجه رسیده­است که "هفت دسته سازه­ها و ساخت­های نحوی به سبب بسآمد کاربردی آنها، در آموزش زبان فارسی به زبان آموزان غیربومی اهمیت خاص دارد: گروه اسمی، گروه فعلی، گروه صفتی، گروه حرف اضافه­ای، گروه قیدی، جمله ساده و جمله مرکب." (مشکوة الدینی، 1382: 102).

 

   وی در همان مقاله مهمترین مقوله­های گروه اسمی و فعلی را که پر­بسآمدترین مباحث دستوری هستند، چنین طبقه­بندی می­کند:

 

گروه اسمی: صورت­های جمع اسم، نشانه نکره، حروف وابسته پیشین و ضمایر.

 

گروه فعلی: فعل رابط یا وجودی بودن، فعل داشتن، فعل­های دیگر با ارائه بن حال و بن ماضی، شناسه فعل، فعل حال ساده، فعل ماضی ساده، فعل امر، فعل حال استمراری، فعل آینده، فعل ماضی نقلی، فعل ماضی بعید، صورت­های فعل مرکب، فعل حال التزامی در صورت ساختی و فعل مجهول.

 

   ذوالفقاری نیز در طرح برنامه درسی آموزشی زبان فارسی به ملل مسلمان، وسعت و توالی مفاهیم زبانی را به سه سطح مقدماتی، میانه و پیشرفته تقسیم کرده­است و مباحث و مقوله­های دستوری را بر اساس بسآمد، سادگی و ترتیب منطقی در این سه سطح چنین می­آورد:

 

   سطح مقدماتی: جملات ساده و کوتاه، نشانه­های آوایی و خطی، ضمیر شخصی جدا و پیوسته، اسم­های اشاره، صرف فعل داشتن، جمله­های سوالی بله و خیر، فعل­های است و نیست، اعداد یک تا صد، حروف اضافه پرکاربرد، قید زمان و مکان، مثبت و منفی کردن فعل، جمله­های امر و نهی، صفت، مضارع مستمر، علایم جمع، برخی پیشوندهای پرکاربرد، ادوات پرسش، ترکیب سازی، ی میانجی، کسره اضافه، تشدید، هم نویسه­ها، مترادف و متضاد.

 

   سطح میانه: جمله­های ساده و بلند، نهاد و گزاره، ضمیر پرسشی و مبـهم، ترکیب­های وصفی و اضافی، صامت­های میانـجی، هم­خانواده، تنوین، اعداد صد تا هزار، حروف اضافه ساده، قید، الف مقصوره، جمع­های عربی، صفت، مضارع اخباری و التزامی، علائم تصغیر، نام آواها، پسوند و پیشوند، ادامه ادوات پرسش، ترکیب سازی، تبدیل جمله­های بلند به کوتاه، فعل گذرا و ناگذرا، مشتق و حروف اضافه + فعل.

 

   سطح پیشرفته: جمله­های ساده، مرکب و بلند، ضمیر تعجبی و اشاره، نقل قول مستقیم و غیر مستقیم، هم خانواده، اعداد هزار به بالا، حروف اضافه مرکب، قید، جمع مکسر، صفت، پیشوند و پسوند، ادوات پرسش، ترکیب سازی، انواع فعل گذرا، معلوم و مجهول، کلمات مشتق، حروف اضافه + اسم (ذوالفقاری، 1384: 34).