تشبیهات و استعارات در تاریخ جهانگشای جوینی

کتاب تاریخ جهانگشا به سبک منشیانة قدیم نوشته شده است. جوینی در این کتاب به دلایل شکست خوارزمشاهیان و پیروزی چنگیزخان و جانشینانش پرداخته است. مورخّان دیگر به اندازة او در شرح عمیق و جامع وقایع تاریخی این ادوار موفق نبوده‌اند. این کتاب از نظر سندیّت تاریخی بی نظیر است و در روزگار تألیف هم از شهرتی خاص برخوردار بوده است تا آنجا که بسیاری از مورخّان معاصر از آن به عنوان منبعی موثّق، بهرة فراوان برده‌اند که می‌توان به افرادی مانند عبدالله بن فضل الله شیرازی، صاحب تاریخ وصّاف و رشید الدّین فضل الله همدانی، صاحب جامع التواریخ اشاره کرد که بسیاری از مطالب تاریخ جهانگشا را در کتاب خود با نثری متفاوت گنجانده است (جوینی ،1387 :1/5).

 

تاریخ جهانگشا علاوه بر ارزش تاریخی از نثری شیوا و استوار نیز برخوردار است. جوینی در آرایش نثر این اثر از آرایه‌های موازنه، سجع، اشتقاق، تلمیح از آیات و احادیث، امثال عربی و فارسی، تشبیه، استعاره، کنایه، ایهام، مراعات نظیر، اصطلاحات علمی‌و مترادفات لفظی بهره جسته است. او در اثرش، بیش از کلیله و دمنه و مرزبان نامه به آوردن اسجاع پرداخته است؛ امّا به میزان مقامات حمیدی سجع مکرّر ندارد و مانند بهاء الدین جرفاذقانی و محمد نسوی نثرش ملال آور نیست. از این نظر جوینی به عوفی شباهت دارد؛ زیرا گاهی عبارات سلیس و زیبا دارد و گاهی عبارات خشن و متکلفانه. او در استعمال لغات مغولی که بعدها در بقیة کتب تاریخی رایج گشت پیشرو بوده است (بهار، 1381: 3/ 61–60).

 

البته باید به این نکته اشاره گردد که تمام متن جلد اول تاریخ جهانگشا، از ارزش ادبی یکسانی برخوردار نیست. قسمت مقدمه تا آغاز استخلاص شهرها دارای لغات دشوار، سجعهای مکرّر و آرایه‌های ادبی ذکر شده است. علاوه بر این آن قسمت از شرح بر تخت نشستن اوکتای و گیوک هم دارای ارزش ادبی فراوان است؛ امّا بخش‌های استخلاص شهرها تا آغاز ذکر جلوس اوکتای بر تخت خانی از لغات متکلف و سجع کمتری برخوردار است. آنچه از مطالب ذکر شده استنباط می‌گردد آن است که جوینی برای بجا آوردن حق مطلب، معنا را فدای لفظ پردازی نکرده است و این نکته شاهدی بر تعهّد بالای این تاریخ نویس بزرگ دورة مغول می‌باشد.

 

نویسندگان و هنرمندان حقیقی از ژرفای اثر گذاری آثار ادبی و هنری آگاهی کامل دارند. بنابراین هنرمند به وسیلة احساس زلال، تفکر والا و تعهّدی وصف ناپذیر مسائل و مصائب جامعة خویش را که مهم‌ترین دغدغة جان و فکر اوست، به رشتة کلام در می‌آورد؛ زیرا جزیی از کل اجتماع است و هیچ گاه نمی‌تواند نسبت به آنچه در اطرافش می‌گذرد، بی‌تفاوت باشد (وحیدا، 1388: 59–58).

 

تاریخ جهانگشای جوینی بارزترین مصداق، یک اثر اصیل تاریخی- ادبی است. عطاملک جوینی با بصیرت و ذوقی بی‌بدیل توانسته است، مشاهدات و دانسته‌های خود را توسط اندیشه‌‌ای رفیع و قلمی‌ نغز به آیندگان منتقل کند. جوینی در خلق این اثر تنها به بیان صرف تاریخ نپرداخته است؛ بلکه ارادة خود را بر آفرینش اثر ادبی ماندگار قرار داده است. شیوة نگارش او بیانگر تسلّط کامل جوینی به علوم ادبی، بلاغی و عربی است. او با بهره‌گیری از صنایع ادبی و خلق تصاویر بدیع که از خلّاقیّت بی همالش سرچشمه می‌گیرد، شایستگی و رفعت طبعش را به اثبات می‌رساند. اشاره به این نکته ضروری می‌نماید که جوینی از صنایع ادبی تنها به سبب آرایش کلام استفاده نکرده است؛ بلکه او بروشنی می‌دانست، آنجا که بیان صریح هنرمند در انتقاد از شرایط جامعه و انتقال درست و جامع وقایع عهد مغول بیم جان را به همراه دارد، به مدد تشبیهَ، استعاره، کنایه، ایهام و دیگر آرایه‌های ادبی به بیان حقایق پرداخت تا مایة آگاهی و عبرت آیندگان باشد.

 

آنچه در این مجال مورد بررسی قرار می‌گیرد، تحلیل تشبیهات و استعارات تاریخ جهانگشای جوینی است. اینکه چگونه نویسنده، به واسطة یافتن علاقه و مشابهت دو چیز یا دو حقیقت بیرونی با یکدیگر به بیان واقعیّات تاریخی پرداخته است. به گونه‌‌ای که گویی این اتفاقات در پیش چشم خواننده حاضر است و در این جایگاه تشبیهات و استعارات حجاب و مجاز نیستند؛ بلکه ترسیم کنندة حقایق صرف گذشته بر جامعة آن روزگار می‌باشند. جوینی به عنوان نویسندة یک اثر ناب ادبی به روح و اعجاز کلمات آشنایی کامل دارد. او توانست به وسیلة خلق تصاویر ناب، باطن و عمق وقایع عهد مغول را آشکار سازد. با تأمّلی در شیوة بیان و نحوة استعمال کلمات برای خلق تصاویر ادبی در این اثر یا آثار مشابه در‌می‌یابیم که آنچه هنرمند در تخیّل خود می‌آفریند، تا حدودی منبعث از مناظری است که بیش از این مشاهده کرده است و قصد دارد هیجان حاصل از شهود خود را در خاطر خوانندگان ایجاد کند (یکانی، 1346: 2).

 

برای نمود بهتر این مطلب جوینی مفاهیم معنوی، اخلاقی و عقلی را به وسیلة پدیده‌های بیرونی و طبیعی عینیّت می‌بخشد تا مخاطب برداشت عمیق وتجسّمی‌جامع از احوال اجتماعی و سرگذشت مردم آن روزگار داشته باشد. آنچه در این مرحله مدّ نظر می‌باشد، اثبات تأثیر شرایط آشفتة جامعه در روح و روان نویسنده به وسیلة کیفیت بیان جوینی در قالب تشبیهات و استعارات است. با بررسی جلد نخست تاریخ جهانگشا از نظر موضوعی می‌توان تشبیهات و استعارات را به چهار دستة عمده تقسیم کرد:

 

- تصاویر مربوط به لشکر، مردان جنگی و خان‌های مغول

- تصاویر مربوط به روز و شب

- تصاویر مربوط به شهرها و مردم اسیر شده در آن

- تصاویر مربوط به مرگ

 

فریدون طهماسبی و پگاه تلاوری - بررسی و تحلیل تشبیهات و استعارات تاریخ جهانگشای جوینی