«روزهای بیآینه» و «۶۴۱۰ روز تنهایی»
هر دو اثر، «روزهای بیآینه» و «۶۴۱۰ روز تنهایی» تصویری چندوجهی از مقاومت زنان در جنگ را ترسیم میکنند؛ مقاومتی که فراتر از میدان نبرد است و در قلب خانواده، در دل تنهاییها و دشواریها ریشه دارد.
رهبر انقلاب اسلامی بعد از آزادی شهید حسین لشگری در دیداری که در تاریخ ۱۳۷۷/۱/۱۹ با او داشت فرمودند: «همان ثانیههای رنج، همان شبهای طولانی، همان تنهاییها، همان دوریها و غربتها، همهی آن مصیبتهایی که برای انسان در زندان دشمن وجود دارد - آن اهانتها، آن تحقیرها، آن بیخبریها، آن نگرانیها و دلهرهها، آن یاد زن و فرزند و پدر و مادر و عزیزان، آن امیدهایی که انسان میبیند کأنّه رفته رفته از افق دیدش، کمرنگ و خاموش میشوند و خود این، بزرگترین مصیبتهاست - همهی این چیزهای غیرقابل تصویر، عیناً در پیش پروردگار و در محضر ذات مقدّس الهی، حضور پیدا میکنند. عین آن صبری که شما کردید، حضور پیدا میکند - تجسّم اعمال - عمل پیش خدای متعال محفوظ است.»
ادبیات دفاع مقدس همواره یکی از شاخصترین و غنیترین شاخههای ادبیات معاصر ایران بوده است. این ادبیات غالباً با خاطرات رزمندگان و صحنههای میدان جنگ تداعی میشود، اما نقش زنان در این دوره تاریخی، به ویژه در پایداری خانواده و جامعه، کمتر بازتاب یافته است. دو اثر برجسته «روزهای بیآینه» به قلم گلستان جعفریان و مجموعه شعر «۶۴۱۰ روز تنهایی» از پونه نیکوی، به طور ویژه بر نقش زنان در دوران دفاع مقدس تمرکز کردهاند و تصویری زنده و ملموس از مقاومت و صبوری زنان ارائه میدهند.
«روزهای بیآینه»؛ زندگی در سایه اسارت و انتظار
«روزهای بیآینه» حاصل گفتوگوهای مستند و جامع گلستان جعفریان با منیژه لشگری، همسر سرلشکر خلبان حسین لشگری است که بیش از ۱۸ سال در انتظار بازگشت همسر اسیرش به سر برد. منیژه که تنها ۱۷ سال داشت و زندگی مشترکش تازه آغاز شده بود، ناگهان در آستانه تولد فرزندشان، همسرش را در جنگ از دست میدهد. اما حقیقت تلختر از مرگ است؛ حسین لشگری به اسارت نیروهای عراقی درآمده و سالها خبری از او نیست. منیژه ۱۸ سال انتظار میکشد؛ ۱۸ سالی پر از بیخبری، دلتنگی، سختی و ایستادگی که در نهایت به بازگشت همسرش منجر میشود.
کتاب از زبان منیژه روایت میشود و به خاطر این روایت اولشخص، بسیار صمیمی و مؤثر است. این کتاب میزان صبوری، مقاومت و پایداری منیژه لشگری را نشان میدهد. زنی که در غیاب همسر، نه فقط همسر بلکه ستون خانواده و جامعه بود و بار سنگین مدیریت خانواده، مسائل مالی و مشکلات روانی ناشی از جدایی را به تنهایی به دوش کشید و هرگز از امید به بازگشت همسرش دست نکشید. کتاب در عین سادگی روایت، پیچیدگیهای عاطفی و تجربیات واقعی یک زن در جنگ را به شکل زنده و مستند به مخاطب منتقل میکند. زبان روایت مستقیم و بیواسطه است و به همین دلیل، حس همذاتپنداری عمیقی ایجاد میکند.
گلستان جعفریان با انتخاب زبان ساده، روان و بدون تکلف، توانسته صدای زنانه را به خواننده منتقل کند. روایت اولشخص منیژه، این کتاب را به نوعی «اعتراف» یا «گفتوگوی خصوصی» نزدیک میکند که بر عواطف و جزئیات زندگی روزمره متمرکز است. تصویرسازیهای زنده، از مراسم خواستگاری تا لحظههای سخت انتظار و بازگشت، فضایی احساسی و انسانی میآفریند که خواننده را عمیقاً درگیر میکند. در عین حال، کتاب از حیث تاریخی و اجتماعی نیز قابل تأمل است و از جنگ فقط به عنوان یک واقعه نظامی، بلکه به عنوان جریانی که زندگیهای شخصی را تغییر داده، سخن میگوید.
در بخشی از کتاب میخوانیم: «اگر میخواستم بنشینم و به گذشته فکر کنم،دیوانه میشدم. گاهی با خودم میگفتم: حسین، کجایی ببینی! تو که به من اجازه نمیدادی تا سوپر بروم و دلت میخواست همه چیز زندگیام را خودت تهیه کنی، حالا باید خودم دنبال همه چیز بروم: عوض کردن خونه؛ اثاثکشی به منزل نو؛ خراب شدن ماشین؛ رفتن به مکانیکی؛ و... متکی به خودم شده بودم. تکیه به مرد در وجود من مرده بود. سالها بود حتی به خودم اجازه نمیدادم فکر کنم که چرا باید خودم ماشینم را ببرم مکانیکی. هرکسی به خانهام میآمد تنهایی و غم من را میفهمید و گاهی به زبان میآورد. مغرور بودم؛ نمیخواستم قبول کنم زندگیام خالی است و من تنها هستم.»
«۶۴۱۰ روز تنهایی»؛ شعرهایی از جنس انتظار و مقاومت
مجموعه شعر «۶۴۱۰ روز تنهایی» به قلم پونه نیکوی، زبانی متفاوت در روایت زنان جنگ است. در دهه هفتاد ویدئویی منتشر شد که لحظه دیدار سردار آزاده حسین لشگری با خانوادهاش را پس از حدود ۱۵ سال جدایی نشان میداد. دوربینها این دیدار را در هتل و منزل ضبط کردند؛ لحظهای که سردار لشگری با سلام آغاز کرد و همسرش اشکهایش را پنهان نکرد، تصویری زنده بود. همسر شهید لشگری در مصاحبهای اشاره کرده است که درک معنای ۶۴۱۰ روز اسارت کار سادهای نیست. حتی ماندن یک هفته در خانه هم میتواند دشوار باشد، حال تصور کنید بیش از ۱۸ سال انتظار و دوری از عزیزان چه معنایی دارد. شهید لشگری در بازگشت خود یادآوری کرده بود که پسرش علی، زمانی که اسیر شده بود چهار ماهه بود و دندان نداشت، اما حالا دانشجوی دندانپزشکی است. پونه نیکوی مجموعه شعر «۶۴۱۰ روز تنهایی» را با الهام از همین ماجرا سرود.
این کتاب که عنوانش اشاره به تعداد روزهای تنهایی منیژه لشگری در غیاب همسرش دارد، مجموعه شعریست که مقاومت زنان در جنگ را میسراید. پونه نیکوی هم زیباترین غزل این مجموعه را به او تقدیم کرده:
جایی برای حرف نمیماند
وقتیکه بیقراری و دلتنگی
وقتی میان خانۀ خود با جنگ
بیوقفه سالهاست که میجنگی
گاهی به شکل آه میآید غم
گاهی به شکل گریه، زیاد و کم
عمری درآمدهست به هر شکلی
عمری درآمدهست به هر رنگی
بازنمایی زنانه مقاومت در ادبیات دفاع مقدس
هر دو اثر، «روزهای بیآینه» و «۶۴۱۰ روز تنهایی» تصویری چندوجهی از مقاومت زنان در جنگ را ترسیم میکنند؛ مقاومتی که فراتر از میدان نبرد است و در قلب خانواده، در دل تنهاییها و دشواریها ریشه دارد. این کتابها نشان میدهند که زنان جنگ نه تنها در کنار مردان جنگیدهاند، بلکه در نبود مردان، ستونهای استوار خانواده و جامعه بودهاند و با تمام توان بار جنگ را به دوش کشیدهاند.
این دو کتاب بر زندگی زنانی تمرکز دارند که در غیاب همسرانشان، نبردی پنهان با تنهایی، امید و دلتنگی دارند. در هر دو، جنگ فقط یک واقعه نظامی نیست بلکه جریانی است که قلب و روح را تحت تأثیر قرار داده و زندگی خانوادگی را دگرگون کرده است. اما این دو اثر در سبک و شکل روایت تفاوتهای چشمگیری دارند: «روزهای بیآینه» یک خاطرهنگاری داستانی است که روایت مفصل، خطی و دقیق از زندگی منیژه لشگری ارائه میدهد اما «۶۴۱۰ روز تنهایی» مجموعه شعری است که با زبان استعاری، حس و حال و تصویرهای شاعرانه، بخشی از همان تجربهها را به شکل موجزتر و احساسیتر بیان میکند.
اهمیت ادبیات زنانه دفاع مقدس برای نسلهای آینده
آثار اینچنینی علاوه بر ارزش ادبی و تاریخی، نقش مهمی در انتقال ارزشها و خاطرات جنگ به نسلهای بعدی دارند. آنها کمک میکنند تا نسل امروز که جنگ را به شکل مستقیم تجربه نکرده، با ابعاد مختلف آن، به ویژه از منظر زنان، آشنا شود. زبان ساده و شاعرانه این کتابها، مخاطب را به دنیای زنان جنگ میبرد و امکان همذاتپنداری و درک عمیقتر را فراهم میسازد. از این رو، ادبیات زنانه دفاع مقدس نه تنها یک گزارش از گذشته بلکه حلقه ارتباطی است بین نسلها برای حفظ و انتقال فرهنگ مقاومت.
کتاب «روزهای بیآینه» و مجموعه شعر «۶۴۱۰ روز تنهایی» دو نمونه شاخص از ادبیات دفاع مقدس زنانه هستند که هر یک به زبان خود، داستان پایداری، صبوری و مقاومت زنان را روایت میکنند. این آثار فراتر از یک روایت تاریخی، بازتابی عمیق از تجربه زیسته زنان در جنگاند که با زبان ساده و شاعرانه، احساسات و واقعیتهای انسانی را به تصویر میکشند.
توجه به این نوع ادبیات، نه تنها به تکمیل تصویر تاریخی دفاع مقدس کمک میکند بلکه ارزشهای فرهنگی و انسانی آن دوران را برای آینده حفظ مینماید. ادبیات پایداری آینهای تمامنما از فراز و نشیبهای آن است.