گستره‌شناسی انتظار در اندیشه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای(دامت برکاته)
ارائه کننده: حجت الاسلام و المسلمین حسن ملایی
ناقدین: حجج اسلام والمسلمین آقایان حسین الهی‌نژاد و محسن مهاجرنیا
دبیرعلمی: دکتر سید حامد شاهرخی
مقـام معظـم رهبـری می‌فرماینـد: «مسـاله مهدویـت در شـمار چنـد مسـاله اصلـی در چرخــه و حلقــه معــارف عالیــه دینــی اســت؛ مثــل مســاله نبــوت، لــذا در همــه ادیـان الهـی هـم تقریبـا تـا جایـی کـه مـا اطـلاع داریـم، یـک چیـزی کـه لب و معنای حقیقــی آن همــان مهدویــت اســت، وجــود دارد. در اســلام هــم مســاله مهدویــت جـزء مسـلمات اسـت، یعنـی مخصـوص شـیعه نیسـت. همـه مذاهـب اسـلامی، غایــت جهــان را کــه اقامــه حکومــت و عــدل به وســیله مهــدی (ع) همــه، اصــل قضیـه را قبـول دارنـد. مسـاله انتظـار هـم کـه جـزء لاینفـک مسـاله مهدویـت اسـت، از کلیدواژه‌هـای اصـل دیـن و حرکـت اساسـی و عمومـی و اجتماعـی امـت اسـلامی بـه سـمت اهـداف والای اسـلام اسـت. وقتـی انسـان یقیـن دارد کـه چنیـن آینـده‌ای اسـت، همچنـان کـه در آیـات قـرآن آمـده اسـت، وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ إِنَّ فِي هَٰذَا لَبَلَاغًا لِقَوْمٍ عَابِدِينَ؛{1} مردمانـی کـه اهـل عبودیـت خـدا هسـتند، می‌فهمنـد کـه بایـد خـود را آمـاده کننـد. بایـد منتظـر و مترصـد باشـند. انتظـار، لازمه‌اش آماده‌سـازی خـود اسـت. پـس کار عالمانـه همـراه بـا دقـت در مسـاله انتظـار و مسـاله دوران ظهـور نبایـد غفلـت کـرد و از کار عامیانـه و جاهلانـه به‌شـدت بایـد پرهیـز کـرد. امیدواریـم ان شـاءالله خداونـد متعـال ظهـور آن حضـرت را هـر چـه نزدیکتـر کنـد و مـا را جـزء یـاران آن بزرگـوار؛ هـم در غیبتـش و هـم در حضـورش قـرار بدهـد و ان شـاءالله مـا را جـزء مجاهـدان در کنـار آن بزرگـوار و شهیدشـدگان در رکاب آن بزرگـوار قـرار دهـد».{2}
در ایـن نشسـت قصـد بـر ایـن اسـت که بـا اسـتفاده از بیانـات مهـدوی مقـام معظـم رهبـری و بهره‌گیـری از کلیـدواژه «انتظـار»، گسـتره آن را در منظومـه فکـری معظـم لـه بررسـی کنـم و مبانـی و زوایـای آن را تشـریح کنـم. بنـده در ابتـدا بـه ایـن نکتـه اشـاره میکنـم کـه بحـث مهدویـت و انتظـار همـواره مـورد تاکیـد و اهتمـام رهبــر معظــم انقـلـاب بــوده اســت و از همیــن رو، پژوهشــگاه علــوم و فرهنــگ اســلامی بــا درک اهمیــت موضــوع و دغدغــه مقــام معظــم رهبــری، اقــدام بــه
برگـزاری نشسـت‌های علمـی نمـوده اسـت.
بنـده بـرای بیـان اهمیـت توجـه ویـژه رهبـر فرزانـه انقـلاب بـه موضـوع مهدویـت بـه دو جملـه از بیانـات معظـم لـه اشـاره میکنــم. ایشــان میفرماینــد: «اعتقــاد بــه قضیــه مهــدی (ع) و موضــوع ظهــور و فــرج و انتظـار، گنجینـه عظیمـی اسـت کـه ملت‌هـا میتواننـد از آن بهره‌بـرداری فراوانـی ببرند».{3}
همچنیـن مقـام معظـم رهبـری در سـال 1369 فرمودنـد: «ما امروز بـرای انتظار بایـد بـاب بـه خصوصـی در زندگـی خـود بـاز کنیـم. حقیقتـا ملـت مـا بایـد روح انتظـار را بـه تمـام معنـا در خـود زنـده کنـد».{4}
بیانات مقام معظم رهبری لزوم اهتمام ویژه فرهیختگان حوزوی و دانشگاهی به موضوع مهدویت را نشان میدهد.
تشریح گستره مفهومی «انتظار» در منظر مقام معظم رهبری
بـه نظـر مـن بـرای رسـیدن بـه گسـتره مهدویـت و انتظـار در اندیشـه مقـام معظـم رهبـری بایـد ابتـدا گسـتره مفهومـی را بـه صـورت دقیـق بررسـی نماییـم؛ بـه عبـارت دیگـر، ابتـدا بایـد روشـن شـود ایشـان مهدویـت و انتظـار را چگونـه معنـا میکننـد و ماهیـت ایـن مباحـث از نظـر معظـم لـه چیسـت؟. زیـرا برداشـت مـا از موضـوع انتظـار و مهدویـت، بعد عینـی و کارکـردی و مصداقـی زندگـی را سـامان میدهـد.
تاریـخ شـیعه نیـز نشـان میدهـد نـوع برداشـت عالمـان دینـی و شـیعیان بـه مقولـه انتظــار و مهدویــت خــود را در عینیــت و زندگــی مــردم نشــان داده اســت. البتــه آنچـه بیـان میکنـم نظـرات شـخصی بنـده اسـت و در تکمیـل بحـث از نظـرات اسـاتید بزرگـوار بهـره میبـرم.
1. مفهــوم عــام انتظــار: یکــی از معانــی بــه‌کار رفتــه در بیانــات معظــم لــه در مــورد مفهــوم «انتظــار»، مفهــوم عــام آن و نجات‌بخشــی و منجــی بــودن بــدون درنظرگرفتـن شـخص خـاص و نسـب اوسـت. بـه عنـوان نمونـه ایشـان میفرمایـد: «اصــل امیــد بــه یــک آینــده روشــن، بــرای بشــریت و ظهــور یــک موعــود، یــک منجــی، یــک دســت عدالت‌گســتر در سرتاســر جهــان تقریبــا مــورد اتفــاق همــه ادیانــی اســت کــه در عالــم ســراغ داریــم».{5}
2. مفهـوم خـاص انتظـار: در برخـی از بیانـات مقـام معظـم رهبـری نجات‌بخـش جهانــی، عینیــت مشــخص‌تری پیــدا میکنــد و مصداقــش واضحتــر میشــود و معنــای آن در اســلام درنظر گرفتــه میشــود. معظــم لــه میفرمایــد: «اعتقــاد بــه مهــدی موعــود(ع) یعنــی اینکــه در آخرالزمــان از خانــدان پیامبــر اعظــم (ص) شـخصی ظهـور میکنـد کـه دنیـا را از عـدل و دادگسـتری و نیکـی پر می‌کند».{6}
بـه عبـارت دیگـر، در ایـن دسـته از بیانـات و بـا پشـتوانه روایـات، مشـخص اسـت کـه منجـی از نسـل پیامبـر (ص) اسـت و نـام و لقـب ایشـان واضـح اسـت.
نقد نگاه عام به موضوع «مهدویت»
همانگونــه کــه میدانیــد گاهــی اوقــات مهدویــت بــه معنــای عــام و گفتمــان بین‌المللـی آن درنظـر گرفتـه میشـود. بدیـن معنـا کـه مهدویـت از آینـده روشـن جهانــی صحبــت میکنــد و مهــدی (ع) ایــن آینــده را رقــم میزنــد. بــا بررســی بیانـات مقـام معظـم رهبـری روشـن میشـود کـه بایـد ایـن تفکـر اصلاح شـود و آنچه در اصـل تعریـف آمـده اسـت، بـا بحـث حاشـیه جابجـا شـود.
بـه عبـارت دیگـر، مهدویـت، نـگاه آینـده جهانـی اسـلام نیسـت کـه بـر اسـاس آن بگوییـم مهـدی (ع) موعـود ایـن آینـده زیبـا را بـرای بشـریت رقـم میزنـد. معـارف مهـدوی، مجموعـه معـارف حـول امـام مهـدی (ع) اسـت کـه یکـی از کارویژه‌هـای آن اصـلاح بشـریت اسـت. همانگونـه کـه روشـن اسـت در گفتمـان اول، نـگاه آینده‌نگرانه وجـود دارد، یعنـی معتقـد اسـت کـه مهدویـت در مـورد آینـده بشـر سـخن میگویـد و مهـدی (ع) ایـن کار را انجـام مـی دهـد.
ایـن نـگاه بسـیار محـدود اسـت و کارویژه‌هـای آن بـه نـگاه آینده‌نگرانـه ختـم میشـود. امـا در نـگاه دوم، شـما معـارف مهـدوی را مجموعـه دانش‌هـا و علـوم و آگاهی‌هایـی میدانیـد کـه حـول محـور امـام مهـدی (ع) اسـت و ایشـان آینـده روشـنی را رقـم میزنـد.
به‌نظــر میرســد اصــلاح نگــرش بــه موضــوع مهدویــت میتوانــد بــه برداشــت‌های کاربردی‌تـر، عینی‌تـر و مسـبوق بـه حـل جریانـات و مشـکلات یـا راهبردهـای بـرای مسـایل امـروز منجـر شـود. زیـرا امـام مهـدی (ع)، به‌عنـوان فـردی که قرار اسـت آینده دنیـا را آبـاد کنـد و از ظلـم و سـتم پـاک کنـد، امـام حاضـر و مفـروض الطاعـه اسـت و مـا از مجـرای فقهـا مکلـف بـه تبعیـت از ایشـان هسـتیم.
ایـن نـگاه عـلاوه بـر نگـرش بـه آینـده، امـام مهـدی (ع) را بـه صحنـه کنونـی زندگـی مـی‌آورد؛ یعنـی ایشـان امـام حاضـر اسـت و مقـدرات یـک سـال شـیعیان بـه ایشـان تقدیـم میشـود و عنایـات وجـودی ایشـان در زندگـی مـا جریـان دارد. مقـام معظـم رهبـری در بیاناتـی کـه سـال 1366 ایــراد نمودنــد، فرمودنــد: «دربــاره مســاله امــام زمــان هــم مباحــث اعتقــادی وجـود دارد، هـم مباحـث اجتماعـی وجـود دارد، هـم مباحـث انسـانی وجـود دارد».
بنابرایـن برمبنـای فرمایشـات مقـام معظـم رهبـری روشـن شـد کـه ویژگـی منجـی ایـن اسـت کـه آینـده جهـان را بـه سـمت عـدل و عبودیـت رهنمـون میکنـد، حـی و معصـوم اسـت و مـردم به‌صـورت عـام و شـیعیان بـه صـورت خـاص از ولایـت ایشـان بهـره میبرنـد. اگـر ایـن خصوصیـات و معرفت‌شناسـی شـخصیت حقوقـی امـام را در نظـر نداشـته باشـیم، بسـیاری از معـارف مهـدوی را از دسـت میدهیـم.
تشریح گستره موضوعی «انتظار» در منظر مقام معظم رهبری
از منظـر مقـام معظـم رهبـری میتـوان بـه ماهیـت انتظـار فـرج، نـگاه کلـی یـا جزئـی داشـت. ایشـان گاهـی انتظـار فـرج را جزئـی میداننـد؛ بدیـن معنـا کـه انتظـار فـرج لزومـا بـه ایـن معنـا نیسـت کـه انتظـار فـرج قائـم آل محمـد (ص) را داشـته باشـیم، بلکــه هــر گــره و گشــایش شــخصی یــا اجتماعــی کــه ممکــن اســت پیــش آیــد، انتظـار فـرج اسـت؛ ا گرچـه مصـداق کامـل آن، انتظـار مهـدی موعـود(ع) اسـت. بـر اسـاس آنچـه بیـان شـد، گسـتره موضوعـی انتظـار در بیانـات رهبـر معظـم انقـلاب را میتـوان در محورهـای ذیـل جسـتجو کـرد:
1. مبانـی هستی‌شـناختی، معرفت‌شـناختی و انسان‌شـناختی اندیشـه مهدویـت؛ بـا اسـتفاده از منظومـه فکری-مهـدوی مقـام معظـم رهبـری مبانـی هستی‌شـناختی و قواعـد و شـرایطی کـه در حیـن ظهـور اتفـاق میافتـد را تیترگـذاری کـرد. همانگونـه کـه آقـای شـاهرخی بـه درسـتی اشـاره کردنـد، بـرای اسـتخراج منظومـه مهـدوی تفکـرات حضـرت آقـا نبایـد تنهـا بـه بیانـات مسـتقیم ایشـان اکتفـا کنیـم. کسـانی کـه بـا عمـوم منظومـه فکـری حضـرت آقـا آشـنا هسـتند، میداننـد کـه ایشـان نظام‌مند فکـر میکنند و گاهــی جملــه‌ای در جــای دیگــر بیــان میشــود کــه بــا مســاله مهدویــت ارتبــاط معنـاداری دارد؛ امـری کـه در ابتـدای بیانیـه گام دوم میتـوان مشـاهده کـرد.
2. ضــرورت انتظــار و مهدویــت، مولفه‌هــا و شــاخصه‌های معــارف مهــدوی، شــاخصه‌های انتظــار؛ چیســت؟ حضــرت آقــا نــکات بســیار زیبایــی را بیــان میکننــد کــه میتوانــد پــازل فکــری مــا را به‌صــورت یــک منظومــه فراهــم کنــد. در بحـث گسـتره مفهومـی اشـاره کـردم کـه مقـام معظـم رهبـری انتظـار را در فضـای مبــارزه و جهــاد معنــا میکننــد؛ در ایــن زمینــه ســه عرصــه فراگیــر را می‌تــوان در صحبتهــای معظــم لــه مشــاهده کــرد:
الــف- جهــاد اکبــر: ایشــان انتظــار را در میــدان جهــاد اکبــر معنــا میکننــد. همــان گونــه کــه مســتحضر هســتید بــر اســاس متــون دینــی اســلام، جهــاد اکبــر، عرصــه مبـارزه بـا نفـس و خودسـازی اسـت. ایشـان در بیانـات خـود بـر خودسـازی منتظـران حضـرت تاکیـد دارنـد. البتـه خودسـازی از منظـر رهبـر فرزانـه انقـلاب تنهـا پرداختـن بــه مســائل معنــوی و اخلاقــی نیســت، بلکــه پرداختــن بــه مســایل عقلانــی یعنــی پـرورش عقلانـی، پرداختـن بـه امـور جسـمانی و بدنـی را نیـز از مصادیـق خودسـازی میداننـد. بنابرایـن در گفتمـان مهـدوی نبایـد تنهـا بـه امـور معنـوی بسـنده کـرد.
ب- جهـاد اصغـر: ایشـان انتظـار را در میـدان جهـاد اصغـر و آمادگـی بـرای جهـاد فیزیکـی و نظامـی در مقابـل دشـمن معنـا میکننـد. از اینجـا علـت تاکیـد معظـم لـه بـر تقویـت بُعـد نظامـی روشـن میشـود.
ج- جهـاد کبیـر: ایشـان بـه تبعیـت از آیـه «وَجَاهِدْهُمْ بِهِ جِهَادًا كَبِيرًا»{7} جهادکبیر را مطـرح میکننـد کـه همـه آنچـه غیـر از جهـاد اکبـر و اصغر اسـت را شـامل میشـود. مقام معظـم رهبـری در بیانـات خـود بـر آمادگـی و مبـارزه در میدان‌هـای فکـری، فرهنگـی، اقتصــادی، سیاســی و غیــره تاکیــد میکننــد. نامگــذاری ســالها بــه ســال حماســه سیاسـی، جهـاد اقتصـادی نیـز نشـان‌دهنده توجـه ویـژه ایشـان بـه ایـن مسـاله اسـت.
نکتـه پایانـی مـن ایـن اسـت کـه مقـام معظـم رهبـری عـلاوه بـر طـرح مباحـث نظـری بـه بحـث زمینـه سـازی بـرای ظهـور، مولفه‌هـای زمینه‌سـازی و آمادگـی بـرای ظهـور نیـز پرداختنـد. روشـن اسـت کـه از دیـدگاه ایشـان فراه مکـردن شـرایط ظهـور لزومـا بـه ظهـور حضـرت ولـی عصـر منجـر نخواهـد شـد؛ بلکـه ایشـان میگوینـد مـا بایـد آمادگـی و شـرایط انسـانی کـه اراده الهـی بـه ظهـور تعلـق بگیـرد را فراهـم کنیـم. بـه عبـارت دیگـر، زمینه‌سـازی بـرای ظهـور، علـت تامـه بـرای ظهـور حضـرت نیسـت.
3. جامعـه منتظـر: مقـام معظـم رهبـری در بیانات خـود بارها بـه ویژگی‌های قضایی و اجتماعــی و سیاســی، وظایــف، چشــم‌انداز ظهــور، بحث‌هــای آسیب‌شناســی، بحث‌هـای کارکـردی و راه‌هـای تحقـق جامعـه منتظـر، انقلاب‌سـازی، نظام‌سـازی، دولت‌سـازی و بحـث تمدن‌سـازی اشـاره کردنـد.
فرمایــش مقــام معظــم رهبــری پایــان بخــش عرایضــم باشــد کــه: «امیدواریــم ان شـاءالله خداونـد متعـال ظهـور آن حضـرت را هـر چـه نزدیکتـر کنـد، مـا را جـزء یـاران آن بزرگــوار هــم در غیبتــش و هــم در حضــورش قــرار بدهــد و ان شــاءالله مــا را جــزء مجاهــدان در کنــار آن بزرگــوار و شهیدشــدگان در رکاب آن بزرگــوار قــرار بدهــد».
1 . انبیاء، 105 و 106.
2 . گزیــده بیانــات مقــام معظــم رهبــری در دیــدار بــا اســاتید و فــارغ‌التحصیـلـان تخصصــی مهدویــت در تاریــخ 1390/4/18
3 . بیانــات در دیــدار اقشــار مختلــف مــردم بــه مناســبت میــلاد حضــرت مهــدی (ع) در تاریــخ 1374/10/17
4. سیمای معصومین در آیینه نگاه رهبری، ص276.
5 . بیانــات در دیــدار اقشــار مختلــف مــردم در روز نیمــه شــعبان در تاریــخ 1387/5/27
6 . بیانــات در دیــدار اقشــار مختلــف مــردم در روز نیمــه شــعبان در تاریــخ 1376/9/25
7 . فرقان، 52.
